Âlemin özü kâmil insan

Tasavvuf literatüründe insanın bu yüce değeri etraflıca işlenmiştir. Osmanlı dönemi sûfîlerinden Şeyh Gâlib de ünlü bir Tercî-i Bend'inde bu değeri eşsiz bir biçimde dile getirir:

"Ey dîl, ey dîl neye bu rütbede pür-gamsın sen

Gerçi virâne isen genc-i mutalsamsın sen

Secde-fermâ-yi melek zat-ı mükerremsin sen

Bildiğin gibi değil cümleden akdemsin sen

Hoşça bak zâtına kim zübde-i âlemsin sen

Merdüm-î dîde-i ekvân olan âdemsin sen"

Yine bir başka dizelerde de şöyle dile getiriliyor:

"Ey gönül, ey gönül, neden bu kadar gamla dolusun?

Yıkık döküksün ama tılsımlı bir definesin

Meleklerin secde etmeleri emredilen, kadri yüceltilmiş bir varlıksın

Bildiğin gibi değil, her varlıktan daha olgun, daha ilerisin

Kendine hoşça bir bak, sen âlemin özüsün

Varlıkların gözbebeği olan insansın."

İnsanın bir ten yani beden, bir de tin yani ruh yönü vardır. İnsanı insan yapan, insanı diğer varlıklardan -hattâ meleklerden- farklı ve üstün kılan ruhudur. Mevlana'ya kulak verelim:

"İnsan görüştür, öte yanı deri; görüş de dostun görüşüdür dostu görmektir. Dostun görüşü olmadıktan, insan sevgiliyi görmedikten sonra kör olsun, daha iyi. Ölümsüz olmayan dosttan da uzak olmak yeğ."

"İnsan gözdür, görüştür, ötesi ettir, deridir; insanın gözü neyi görürse, değeri o kadardır insanın."

"Hadi, gör; çünkü sende bu görüştür işe yarayan ancak; öte yanın, ettir, iliktir, damardır, sinirdir."

"Kimi olur, melek temizliğimize gıbta eder; kimi de olur, şeytan korkusuzluğumuzdan ürker kaçar."

"İnsan vardır, onun bir soluğu bir cana değer, bir kılı bir maden değerindedir. İnsan da vardır ki, onunla konuşmak şöyle dursun, yüzünü görmemek dünya saltanatına değer."