Nefs-i emmâre, levvame ve mülhime

Emmare nefsin ilk basamağıdır. Kötüyü emreder. Hak düşünülmez. Gaye ve gayeye varmak için düşünülenler bâtıldır. Nefs-i emmârede insan en alt kademededir. Buna "ruh-i hayvan" da denir. Yani hayvanlar âleminin tabiatı...

Hissiyatı, duygusu kişinin iç dünyasındadır. Onu yaşar. Aklına, iradesine bu hâkim olur, dünyaya öyle bakar. Seyr ü süluk demek bu hâlin terbiye ve ıslahı demektir.

Onun için Yûsuf (a.s.) bile o mertebeden çekiniyor: "(Bununla beraber) nefsimi temize çıkarmıyorum. Çünkü nefis aşırı şekilde kötülüğü emreder; Rabb'im acıyıp korumuş başka. Şüphesiz Rabb'im çok bağışlayan, pek esirgeyendir." 

Bir peygamber Allah'ın murakabesinde olmasına rağmen, ondan endişe eder ve korkarsa, biz nasıl korkmayalım?

O hâlde bunun ıslahı gerekiyor. Yani, o hayvanî duyguların tez kiyesi gerekiyor. Emmâre dediğimiz dünya, böyle bir dünyadır. "Nefs-i emmârenin ıslahı için uyulan kimsenin sözleri paha biçilemez bir mücevherdir" diye değerlendirip onun nazarına mazhar olmak için gayret etmek gerektir. Nefis zor bir düşmandır. Hiçbir mücadele onunla yapılan kadar zor olamaz.

Nefsin tezkiyesi Hakk'ı çokça zikirdir. Bu mücadelede tevhid başı çekerse kurtuluş kolaydır. Yani çokça "Lâ ilâhe illallah" demek... Kelime-i Tevhid en faziletli zikir formülüdür.

Allah'ın tecellisinin, o nefsin ve kalbin üzerine gelmesidir. Bu yolda en etkili yol aşktır, muhabbettir, vecddir. Nefis denen şey kömür gibi kapkaradır. Ama o simsiyah kömür kor bir sobanın içine atılırsa ateş rengine döner.

Eğer zikredende aşkullah, muhabbetullah mevcutsa, onunla birlikte o nefsi yakar, adeta eritir. Seneler geçtikçe vücud ikliminde olan değişimi görür, farkeder. Birde bakar ki, artık o eski o değil; çok değişmiş.

Aşk ile insan emmâreyi geçer. Tabii bunu aşmanın belli lafızları, zikri vardır. Emmâre hâli tamamen fesadın, fitnenin, inkârın olduğu hâldir. Çalışmayla bu aşılır.

NEFS-İ LEVVÂME

Mücahade ve mücadele ile nefsin bu ülkesinden kurtulan insan, "levm sahrasında" kendini bulur. Buna nefs-i levvâme denir.

Nefs-i emmâre ile mukayese edilemeyecek İlâhî üstünlükleri mevcuttur. Kabul etmek lazım ki, burası da emin bir yer değildir. Sâlik burada Hakk'a biraz daha yakın olmasına rağmen mâsivanın içinde bulunur.

Bir hata yaptığı zaman "ben neden yanlış yaptım, neden böyle oldu?" der. Kendi, kendini ayıplar, kendini muhasebeye çeker. "Eyvah gene yanlış yaptım"der.

Doğruya, güzele koşmaya başlar. Ama sonunda yine aynı hataları tekrar eder. Kısaca, Hakk yolculuğunda devam eden bir istikrarı yoktur.

Kurtulmak için, nispet olunan 'kâmil'e teslimiyet bir kayda bağlanmalı, muhabbeti ile muhabbetlenmeli. İsm-i Celâl'e can simidi gibi sarılıp onu dilden ve kalpten kesmemeli. Sonunda kâmil insanın himmet ve nazarı erişir, bu vadide geçilir.

Levvâme, nefsin bir üst hâlidir. Mânâdaki işaretleri yeşil çimenler, sahralar, ağaçlar sular, çeşmelerdir. Bu hâl, inanan insanda olur.

Hatayı düzeltir. Sonra yine hata eder. Sonra pişman olur. "Yine kasem ederim pişmankâr nefse" ifadesi bunu anlatır.

Bu hâlden insan mutlaka ayrılmalı, Hakk'ın rızasına muhatap olabilecek bir hâle yükselmelidir.

Nefsi levvâme, ancak İsm-i Celâl'i çok zikretmek ve de riyâzetle aşılır. Riyâzet, mide ve yiyecekler yoluyla nefse hâkimiyyet kesbetmektir; ta ki, nefis şımarmasın, dizginlensin. Riyâzetin esası; az yemek ve oruç tutmaktır ki, bu nefsi terbiyeye yardımcı olmak için, sırf Allah adına yapılır.     

NEFS-İ MÜLHİME

Sâlikin kalbine, Cenâb-ı Hakk'ın nur âleminden nuranî tecellilerin akmaya başladığı dönemdir. Buna "ilham dönemi" denilir. Sâlik, Levh-i Mahfuz'dan hakikatleri keşfetmeye başlar. Bunlar da onu öteki âleme hazırlar. "Demek ki, bizim yaşadığımız âlemin ötesinde de âlem var" der.

İtikadını güçlendirir. Yaptığı ibâdetlerin feyzini ve muhabbetin almaya başlar. ibâdetlerin zevkinden gözyaşlarının huşû içinde akmaya başladığı dönemdir.

Nefs-i mülhimede bağlar, bahçeler, nehirler, ırmaklar mânâda seyredilir. "Hu" isminin çokça zikredildiği makamdır. Bu hâlde insan kuş gibi uçmaya başlar. Mânevîyatında denizleri yürüyerek geçer.

Bu âlem, sinyaller âlemidir. Varlığın izâfi, Mutlak Varlığın ise hakiki olduğunun şifreleri çözülür. Rahmânî tecelliler olduğu gibi, sâdık olmayan ilhamlar da bu hâlde zuhûr eder.  

Bu hâl insanda imanla küfrün çatıştığı noktadır. Nefis bu makamdan sonra hâkimiyyeti kaybeder. Kalp, itminana erer. Zâten buradan öteye nuranî tecellilerin olduğu âleme kavuşmaya da "itminan âlemi" denir.

Onun için çok ciddi mücadeleler vardır. Ruh-i sultan, vücut hâkimiyyetini ele almak ister. İnsan bu hâlde iki sesi de duyabilir; nefsin inkârını ve ruhun inkârını. Bir hak nazar, bir mürşid veli olmadan bu berzah geçilmez.

Esmâ-i İlâhîyenin tecellisini sâlik bu makamda görür. Çeşitli nuranî berzahlardan geçer. Kapılmaması, "maksadım Allah rızasıdır" deyip teslimiyyet ile yolculuğuna devam etmesi şarttır. Bu makam nefis âleminde hak ile bâtılın sınırıdır. Kâmil mürşidi olmayanın buradan öteye seyri mümkün değildir. Şu kadar ki, yaptığı zikrin mükâfatını alır. Fakat mânen yolculuğu burada noktalanır.

Nefs-i mülhimede nazar-ı Hakk, kâmil insan vasıtasıyla zuhûr edince, sâlik beşerî sıfatlardan kurtulup İlâhî sıfatları hâl edinmeye başlar. Bu dönemde Esma-i İlâhîye'nin ve Ef'al-i İlâhîye'nin tecellileri zuhûr eder.

Muhabbeti gittikçe artar. İntisab ettiği kâmil insana teslimiyeti, mahviyeti ve hizmeti doruk noktaya varır. Resûlullah'ın (s.a.a.) muhabbetinin gönül âleminde kök salmaya başladığı bu an, mânâ âleminin hazinelerinin bulunduğu nefs-i mutmainne hâlidir." (Prof. Dr. Haydar Baş Dua ve Zikir eserinden)