Galata Bankerleri: Hava oyunları (konsolid)

1860'lardan itibaren Galata'daki Komisyon Han'ı ve Havyar Han'ında finans imparatorluklarını kurmuş olan Galata Bankerleri, Saray'dan başlayıp vezir, vükela, memur ve subaydan, imparatorluğun en uzak köşesindeki tahıl ya da meyve üreticisine, oduncusuna, kömürcüsüne ve her türlü esnafına kadar uzanan bir ağ kurmuş bulunuyorlardı. Adeta imparatorluğun milli geliri ve dışarıdan aldığı borçların hatırı sayılır bir yüzdesi, borsa oyunları, tefecilik, murabahacılık işlemleri ile bu bankerlerin eline geçer hale gelmişti.

1875'te Borsa Komiseri tayin edilen Abidin Bey, "Konsolid'in Hava Oyunları ile Sair Muamelatı Hakkında" adlı kitabında, şunları söylemektedir:

"… İnsan için dünyada parasını, evini, aklını, vücudunu telef edecek konsolid oyunundan daha yıkıcı bir hastalık düşünülemez. Şimdiye kadar konsolid oyunları ile meşgul olanların kötü durumlarını gördük ve hâlâ da üzüntüyle görmekteyiz. Nice aileler batmış, nice hanedanlar göçüp gitmiştir. Ünlü veya sıradan insanlar stres ve üzüntüden ölmüş ve çocuklarını yetim, ailelerini de fakir bırakmışlardır. Birçok memur, birçok tüccar, birçok ağalar, birçok esnaf, 15-20 sene içinde emeği ile kazanmış olduğu ve biriktirdiği parasını, konsolid belası ile 20-30 günün içinde kaybederek mahvolup gitmiştir." 

Gerçekte Abidin Bey, saray ve vekillerin de bu oyunların içinde olduğunu belki yazamamıştır ama, Abdülaziz'in annesi Pertevnihal Sultan bile, bu işte birçok paralar batırmıştı. İsraf ve hava oyunları sonucu, Abdülaziz devrinde saray kadınlarının -başta Pertevnihal Sultan olmak üzere- mücevherleri Galata Sarraflarında/Bankerlerinde rehindeydi.

Valide Sultan Pertevnihal'in sarrafı meşhur Köçeoğlu Mığırdiç, rehin mücevherleri paraya çevirmekten korktuğu için, sürekli yakınıp duruyordu. Banker meşhur Zarifi ve Hristaki de, Abdülaziz'den olan alacaklarını tahsilden ümit keserek, Mithat Paşa ve Hüseyin Avni Paşa'nın Sultan Aziz'i devirme hareketlerine katılmaya karar verecekti. Sultan Murat'a külliyetli miktarda borç vererek veliahtın "Genç Osmanlıları" finanse etmesini sağlamışlardı.

Abdülaziz'in annesi Pertevnihal Sultan'ın elinde değeri düşmüş birçok konsolid kalmıştı. Oğlunu Zarifi'den 1 milyon borç almaya zorlamış fakat devrin sadrazamı Fuat Paşa, bunun devletin zararına bir işlem olacağı düşüncesi ile, borç alınmasını önlemişti. Valide Sultan bunun üzerine Fuat Paşa'nın azledilip yerine bu işe kolayca evet diyecek Mahmut Nedim Paşa'nın getirilmesini sağlamıştı.

1 milyon altın bulmayı vaad ettiği için ikinci defa sadrazam olan Mahmut Nedim Paşa, Banker Zarifi ve Hristaki ile Rusya'nın İstanbul elçisi İnyaçyef'in borsada çevirdikleri dolaplara göz yumacaktı. Mahmut Nedim Paşa'nın sürdürdüğü iktisâdi ve mâli politika, Galata Bankerlerinin ekonomi içindeki ağırlığının artmasını sağlamıştır. Böylece 1871-1881 yılları arası Galata Bankerlerinin altın yılları olmuştur. 

19. yüzyılın Osmanlı toplumunun içine düştüğü hal budur! Çalışıp üretim yapmanın yerini, gerçekten "havadan para kazanmak" almıştı. Ancak insanlar da gerçekten "hava alıyorlardı." Dersaadet, tabiri caizse "Derşekavet"e dönmüştü.