Türk musikisi eser formları - 5

Camilerde farz namazlarda selâm verildikten sonra tesbihlere geçmeden önce bazan imamın tek başına, bazan da cemaatin iştirakiyle okunan ve, "Allāhümme salli alâ seyyidinâ Muhammedin salâten tüncînâ bihâ min cemîi'l-ahvâli ve'l-âfât" diye başlayan salât-i münciye ile ekseriya teravih namazlarının sonundaki duaya geçmeden önce müezzinlerin birlikte okuduğu, "Allāhümme salli ale'l-Mustafâ / Bedîi'l-cemâli ve bahri'l-vefâ // Ve salli aleyhi kemâ yenbağî / es-Sâdık Muhammed aleyhisselâm // Salâten tedûmü ve tebluğ ileyh / Mürûrü'l-leyâli ve devri'z-zamân // Ve salli aleyhi kemâ yenbağî / es-Sâdık Muhammed aleyhisselâm" sözlerinden ibaret olan salâtüselâmdan da söz etmek gerekir. Mâhur makamında okunan bu salâ her mısraın birer defa tekrar edilmesiyle icra edilir.

Tekkelerde birbirinden farklı, değişik adlarla anılan pek çok salâ okunmaktadır. Bunlar arasında yaygın biçimde okunması sebebiyle tasavvuf çevrelerinde rağbet gören ve özellikle Kādirî zikri esnasında icra edilen "salât-ı kemâliyye"nin ayrı bir yeri vardır. Adını metnin içerisinde yer alan "... adede kemâlillâhi ve kemâ yelîku bi-kemâlihî" ifadesinden alan bu salâ, Ahmet Hatipoğlu tarafından yapılan bir düzenleme ile hüseynî makamında notaya alınmıştır (salânın metni için bk. Seyyid Nûri el-Üsküdârî, s. 2). Salâ tekkelerde "çağırma, davet etme" anlamında da kullanılmıştır. Mevlevî dergâhında yemek vakti geldiğinde somatçılık hizmetini yapan can mevlevîhânenin orta yerinde "lokmaya salâ!" diye bağırır, mukabele vakti geldiğinde dış meydancı her hücrenin kapısını vurup "destûr, tennûreye salâ yâ hû!" diyerek mukabeleyi haber verirdi. Günümüzde salâ daha ziyade cuma, pazartesi ve kandil geceleriyle, cenazelerde verilir.
 
c) CUM'A SALÂTI: Cum'a namazından önce minareden verilen salât. Hatîb Zâkirî Hasan Efendinin Bayati Salâtı vardır.   
 
d) BAYRAM SALÂTI: 10 zilhicce'de (Hicri takvime göre yılın 12. ve sonuncu ayı. İslâm dîninin beş temel gereklerinden olan hac ibadetinin yapıldığı aydır. Mübarek Aylar'ın ikincisidir. Ayrıca haccın bir parçası ve tamamlayıcısı olan kurban kesme ibadeti de bu ayda yapılır. İslâm âleminde bu gün Kurban Bayramı olarak kutlanır.) başlayan Kurban Bayramı ve 1 Şevvâl'de (Hicri takvime göre, yılın 10. ayı. 1 Şevval Ramazan Bayramı'nın ilk günü iken, 3 Şevval son günüdür.) başlayan Ramazan Bayramı sebebiyle, bayramın ilk günü sabah namazından sonra icra edilen Bayram Namazında, Câmilerde ve minarelerde okunan salât. Hatîb Zâkirî Hasan Efendinin Durak Evferi usûlündeki Bayâti Salâtı, bayram ve cuma günleri okunmak için bestelenmiş takriben 4 asılık bir eserdir. Sözleri aşağıdadır.
YÂ MEVLÂ ALLAH
LEYSE'L ÎYD Ü Lİ-MEN LEBİSE'L CEDÎD
İNNEME'L ÎYD Ü Lİ-MEN HÂFE MİNE'L VAİD
YÂ MEVLÂ ALLAH
LEYSE'L ÎYD Ü Lİ-MEN RAKEBE'L- MATÂYÂ
İNNEME'L- ÎYD Ü Lİ-MEN TERE KE'L-HATÂYÂ
YÂ MEVLÂ ALLAH
LEYSE'L ÎYD Ü Lİ-MEN BASATA'L-BİSÂT
İNNEME'L- ÎYD Ü Lİ-MEN TECÂVEZE ALE'S SIRÂT
YÂ MEVLÂ ALLAH
LEYSE'L ÎYD Ü Lİ-MEN TEZEYYENE BİZÎNE Tİ'D DÜNYA...
 
e) Cenâze Salâtı:  Dinî mûsikinin cami mûsikisi formlarından biri olan salâ, Hz. Peygamber'e övgü ifade eden ve salâtüselâm adıyla da anılan Arapça ibarenin belli beste ile okunmasına denir. Bu ibare bazı değişikliklerle okunduğu yere, zamana, besteye ve makama göre farklı adlar almıştır (bk. SALÂ). Cenaze salâsı, ölüm haberinin duyurulması maksadıyla minarelerden okunan salâtüselâm ile cenazenin kabrine götürülüşü sırasında tertip edilen cenaze alayında ve definden sonra okunan salâ olmak üzere iki çeşittir.

Hz. Peygamber, ölüm haberinin eş dost ve sâlih kişilere duyurulmasını tasvip etmiş, Habeşistan Necâşîsi'nin vefatını, Zeyd b. Hârise, Ca'fer b. Ebû Tâlib ve Abdullah b. Revâha'nın şehâdet haberini bizzat duyurmuştur. Osmanlılar'da eski devirlerden beri önemli kişilerin ölüm haberleri şehirlerin büyük camilerinin minarelerinden salâ verilmek suretiyle halka duyurulmuştur. Tarihî kaynaklarda, özellikle vak'anüvis tarihlerinde padişahların vefat haberlerinin bu şekilde duyurulduğuna dair kayıtlar mevcuttur (bk. Selânikî, II, 433; Râşid, III, 117). Bu kayıtların çoğu XVI. yüzyıl ve sonrasına ait olmakla birlikte bunlarda cenaze salâsı vermenin "de'b-i kadîm, mu'tâd-ı kadîm" olduğu ifade edilmiştir. Esad Efendi, padişahlarla hânedan mensupları ve devlet ricâlinin ölümlerinin, İstanbul kadısına veya müezzinbaşılara buyruldu çıkarılarak Ayasofya, Sultan Ahmed, Süleymaniye ve Fâtih gibi selâtin camilerinde okunan salâlarla ilân edildiğini ve ayrıca dellâl ve münâdîler vasıtasıyla halka duyurulduğunu belirtmektedir (Teşrîfât-ı Kadîme, s. 121).
Cenaze salâsı bir nevi ölüm ilânı mânasını taşımakla birlikte ölenin kimliğinin bilinmesine ayrıca ihtiyaç olduğundan bu bilgiler salâ verildikten sonra dolaştırılan dellâl ve münâdîlerle duyurulurdu. Bu görevliler şehrin belli başlı yerlerini dolaşarak ölenin isim, şöhret, nesep ve mesleğine ait özlü bilgileri ve cenazenin nereden, ne zaman kaldırılacağını kalıplaşmış ifadelerle tekrarlayarak bildirirlerdi. Otuz kırk yıl öncesine kadar bilhassa Anadolu şehirlerinde devam eden bu salâ, dellâlın bir çeşit makamla, "Vakt-i salâ! Ey cemâat-i müslimîn, hâzır olun! (...) Camii'nde öğle namazında filân oğlu filânın cenaze namazı vardır. Sevabından gafil olmayın! Rahmet ile anana Teâlâ rahmet eyleye!" gibi ifadeleri yüksek sesle söylemesi şeklindeydi. Vefat eden ulemâdan biri ise şehrin birkaç câmisinde salâ verilirdi.