İmam Ali ve mezalim mahkemeleri -1

Hz. Ali, Kufe kadısı Şureyh'i tayin etmeden evvel bazı konularda imtihana tabi tutmuş ve başarılı olduğunu görünce onu Arapların en iyi kadısı ilan etmişti.

Ancak yine de Şureyh'in bazı kararlarını beğenmeyenler, Hz. Ali nezdinde tekrar dava açmışlar, o da bu hataları düzelterek şikâyet sahiplerini memnun etmiştir.

Hz. Ali döneminde temyiz yetkisinin devlet başkanına ait olduğunu görüyoruz.

Bu maksada yönelik olarak bugünkü Yargıtay dediğimiz kuruma benzer bir yüksek mahkeme olan Mezalim Mahkemesi kurulmuştur.

Hakkında dava açılan makam ve mevki sahibi kişi ya da kişilerin kadı tarafından verilen hükmü reddetmesi ya da bir davacının hakkında verilen hükmün doğruluğu konusunda şüpheye düşmesi durumunda adı geçen Mezalim Mahkemesi devreye girerdi.

Mezalim Mahkemesi'ne başkanlık eden yargıcın, ilim ve ahlak yönünden üstün meziyetlere, ayrıca otoriter ve güçlü bir kişiliğe sahip olması gerekirdi. Ayrıca dürüst ve takva sahibi birisi olmalıdır.

Mezalim Mahkemesi'ne başkanlık eden yargıcın ilmî ve ahlakî yönden üstün meziyetlere sahip olması yanında, kudretli, buyruklarında etkili ve otoriter bir kişiliğe de sahip olması gerekir. Yaşadığı toplum içinde dürüst ve takva sahibi bir kimse olmalıdır.

Mezalim Mahkemesi duruşmaları mescitte yapılırdı. Ve duruşmaların sağlıklı devam edebilmesi için şu görevliler hazır olmalıydı.

Yardımcı polis ve bekçiler: Aşırı hareketleri önlemek cüretkâr kimseleri mahkemeye getirme işine bakarlardı.

Hâkimler: İhtilafa düşülen davada hakkın tam olarak belirmesi ve meselenin çözümlenmesi için bulunurlardı.

Fakihler ve bilirkişiler: Çözümü zor olan meselelerde onlara danışılırdı.

Kâtipler: Bunlar, taraflar arasında cereyan eden hususları ve mahkeme zabıtlarını tutmak ve yazmak için bulunurlardı.

Şahitler: İhtilaflı meseleler hakkında, bildiklerini ve gördüklerini söylerlerdi.

Mezalim Mahkemeleri şu davalara bakardı:

İdare edilenlerin (fert veya toplulukların) idareciler (vali, haraç, zekât ya da yüksek devlet memurları) hakkında açtıkları davalara bakmak: Sonuçta idarecilerin yanlış hareketleri önlenir. İnsafsız memurlar değiştirilir.

Vergi memurlarının vergi toplarken gösterdiği zorlukları önlemek ve onların dini temelle ve halifelerin buyruklarına göre ölçülü hareket etmelerini sağlamak: Alınması gereken vergi miktarı ne ise onu almak, fazla vergi alınmışsa, mükelleften o eksik kısmı tahsil etmek.

Devlet mallarının ve mülklerinin kayıtlarını ihtiyaç anında kontrol etmek: Bu işle görevli memurlar, halkın devlet malından yararlanacağı miktarı, kimlere ait olduğunu, ne kadarını tekrar devlete iade etmesi gerektiğini esaslı bir şekilde yazmak zorundadırlar.

Bu memurlar, malların kayıtlarını eksik tutarlarsa gerekli hükümlere göre bu yanlış hareketlerin, eksikliklerin önüne geçilir.

Hazineden kendilerine yiyecek ve içecek yardımı yapılanların, erzaklarının geç ve noksan verilmesi, zarara maruz kalmaları halinde şikâyet üzerine duruma el koymak ve şikâyetlere bakmak:

Bu konuda hâkim, kayıtları kontrol eder, daha önce verilenlerden daha eksik bir miktarda erzak verilmişse ve bu eksiklik memurdan kaynaklanmışsa, ona aradaki eksiklik ödettirilir.

Yok, eğer kayıtlardan ve hazinenin almış olduğu tedbirden ileri gelmişse, bu durumda hâkim hazine aleyhine karar verir.

Gasp edilen mal ve hakları geri vermek: Bu iş iki çeşittir. Birincisi, yüksek rütbeli devlet memurlarının halktan bazı kimseler ait mal ve mülkleri ya arzudan veya sahiplerine kötülük etmek maksadıyla zorla almalarıdır.

Bu durumda Mezalim Mahkemesi başkanı durumu açıkça bilirse o malın geri verilmesini emreder. Durum açık olarak anlaşılmıyorsa duruşma yapar.

İkincisi ise, bir kısım menkul malların ve hukuksal tasarrufların gaspı. Bu iş de ya idareciler yahut kuvvetli statüye sahip kişiler tarafından yapılır.

Bu da mal sahibinin şikâyet ve isteği üzerine, mala el koyan kişinin ikrar ve itirafı, mezalim işlerine bakan hâkimin malın kime ait olduğunu bilmesi, mala el koyan kişinin onu gasbettiği ile ilgili bazı kanıtların bulunması veya aynı kişinin malı gasbettiğine dair bazı şahitlerin şahitliği ve haberlerin ulaşması gibi olaylardan birinin meydana gelmesi sonucunda mal gasıbın elinden alınır.

Vakıf mallarını korumak: Genel vakıflardan yaralanmada kişi, vakfın şartlarına uyuyorsa yararlanmasına engel olunmaz. Önlenirse dava açabilir.

Bir vakfın genel bir vakıf olup olmadığı, bu işle uğraşan memurların kayıtlarından, devletin bu konudaki izninden, çok önceden bu hususta geçmiş olan kayıt ve vakıfnamelerden öğrenilir. Özel vakıflardaki ihtilaflarda ise, vakfın sahipleri hakkın ispatı için hâkime başvururlar. Bu iş için mütevelli heyetinin özel vakıf olduğunu belirtmesi ve kaydettirmesi yeterlidir.

Bir kadının yerine getiremediği bir hükmü uygulamak veya olayla ilgili yeni bir hüküm vermek: Zira Mezalim Mahkemelerine bakan kadılar yetki yönünden daha üstündürler, aynı zamanda kararları da daha geçerlidir.

Devlet memurlarının, özellikle maliyecilerin görevlerini yerine getirirken karşılaştıkları güçlükleri yenmek: Böylece bu mahkeme, memurun aczinden yararlanan ve vergisini inkâr eden kimselerin bu davranışlarına engel olur. Allah'ın hakkına ait konularda yerine getirilmeyen hakları ve yapılmayan işleri yerine getirir.

İbadetlerin yerine getirilmesini kontrol etmek: Cumaların, bayramların, haccın ve savaşların denetimini yapar. Varsa eğer ihlalleri önlemeye çalışır.

İhtilafa düşmüş kimselerin davalarına bakmak: Dolayısıyla bu mahkemenin başkanı, diğer kadılar gibi gerekli duruşmayı yaptık-tan sonra adaletin uygun gördüğü ne ise ona göre karar verir.

Mezalim Mahkemesi başkanı ile normal mahkeme kadısı arasındaki farklar ise şöyle sıralanabilir:

Mezalim başkanı heybetli ve kuvvetli olmalıdır ki, bu suretle güçlü statüye sahip kişilerden hakkı alabilsin, yaptığı kötülükleri önlesin ve husûmetlerin önüne geçsin. Bu şart normal kadıda aranmaz.

Mezalim Mahkemesi kadısı dar olan hususları imkân nispetinde genişletir. Sözleri açık seçik olur, kısa konuşma, özlü karar verme yerine geniş anlaşılabilir şekilde konuşur ve karar verir.

Mezalim Mahkemesi kadısı anlaşılması güç gelen hususlarda, yanlış ve doğruyu bilmek ve bulmak maksadıyla gerçeğin ortaya çıkmasında durumları, şahitleri, kanıtları ve sebepleri araştırmak için, tarafları korkutma ve baskı altında tutmak yönünden bazı tedbirler kullanabilir.

Bu mahkeme kadısı kararlardan kaçınan ve dinlemeyenlere karşılıkta bulunur. Kötülüğün önüne geçmek için gerekli tedbiri alır. devam edecek (Prof. Dr. Haydar Baş İmam Ali eserinden)