Kudadgu Bilig'te 'Devlet Baba'

İslami devir Türk Edebiyatının en önemli yapıtlarından biri de, Yusuf Has Hacip tarafından kaleme alınmış "Kutadgu Bilig" adlı eserdir. Mutluluk getiren "kutlu bilgi" anlamına gelen Kudadgu Bilig, "Yusuf Has Hacip" tarafından 1069-1070 tarihinde yazılmıştır. Kutadgu Bilig, kaleme alındığı dönemden itibaren Türklük bilincini, özellikle Türk devlet anlayışı ve devlet adamı karakterini bariz şekilde ortaya koyarak Türk kültür ve medeniyetine ışık tutmuş nasihatnâme niteliğinde bir eserdir.

Kudadgu Bilig'te devlet anlayışı ve hakanlıkİlk Müslüman-Türk Devleti olan "Karahanlılar" döneminde yaşamış, asil bir aileye mensup olup, ilmi, ahlakı, zühd ve takvası ile tanınmış ve sevilmiş olan Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig'i, Balasagun'da yazmaya başlamış, sonra Kaşgar'a giderek orada tamamlamış ve "Tavgaç Buğra Han"ın huzurunda okumuştur. Yusuf Has Hacip, ideal insanlardan oluşmuş bir cemiyet ve devlet modelini esas alarak Kutadgu Bilig'i ele alır. Eserinde, Türk Milleti'nin tarihten gelen töre ve geleneklerine, tecrübeli yiğitlerin ve büyüklerin düşüncelerine yer verir ve bu sözlerin yabana atılamayacağından bahseder, İslamiyet'in değer yargılarını gözeterek dünya ve ahiret mutluluğuna ulaşılacağı fikrini işler.6645 beyitten meydana gelen Kutadgu Bilig'te devlet adamı, vezir, kadı ve halkın içinden birçok isim ve mevki sembolik anlatımlarla dile getirilir; insanın ve bilginin değeri, halka hizmet, gafletten sakınmak, akıllı ve gönül ehli olmak, irfan, cömertlik, hikmet, yiğitlik, cesaret ve benzeri medenî unsurlar ön plana çıkartılarak bir devlet adamında olması gereken vasıflara dikkat çekilir.Kutadgu Bilig'te devlet adamı, genelde "Bey" olarak zikredilir, kimi yerde "hükümdar", "baş", "padişah", "hakan" kavramları da kullanılır. Türklerde devlet hayatında beylik, hakanlık, Yüce Allah'ın bir lûtfu olarak bilinir. Yusuf Has Hacip, "Ey hüküm sahibi, Allah sana devlet ve kut verdi. Bu beyliği sen kendi isteğin ve gücünle elde etmedin; onu sana Yaratıcı, fazlından verdi. Lütuf ederek sana bu beyliği verdi, ey bilgisi geniş olan insan, buna şükret" sözleriyle Türklerde devlet başkanlığının Allah tarafından ikram edildiğine dikkat çeker. Keza, "Beyler gönüllerini temiz tutar ve töreyi tatbik ederlerse beylik bozulmaz ve uzun zaman ayakta kalır." beyitlerinde bunu dile getirir."Cihana hakim olabilmek için bin türlü fazilet gerekir, ancak o zaman cihan elde edilir." derken, cihangirlik idealindeki devlet adamlarına, taşımaları gereken vasfın öncelikle neler olduğunu açıkça ortaya koymaktadır.

Yusuf Has Hacip'tendevlet adamlarına öğütlerDilerseniz, Kutadgu Bilig'ten, Türk devlet adamlarında olması gereken niteliklerle ilgili belirtilen beyitlerden bazılarını burada zikredelim:"Hükümdar için en mühim iş, kuldan fakir adını kaldırmaktır.""Halkın mutluluk sahibi olması, öncelikle karnının doymasına bağlıdır." "Bey, kendi menfaatini aramamalı, kavminin faydasını ön planda tutmalıdır. Çünkü, beyin menfaati, kavmin menfaati içindedir"."Bey iyi ve adil olursa kul daha iyi yürüyecek, zenginleşecek ve dünya düzene girecektir". "Ey bey, gücün yettiği kadar adaleti gözet ve halkın hakkını vermeye çalış; eğer kusur edersen Allah'tan afvını dile ve her gün tekrar tekrar tövbe et" "Bey güzel yüzlü, saçı sakalı düzgün, yakışıklı ve orta boylu olmalı, yüzünü gören herkes, bakınca, onu sevmeli; memleketi ve halkı ona bakıp, güvenle yaşamalıdır." "Düşmana karşı cesur ve mert olmalı; güzelliği, bakan gözü, sevgi ile parlatmalıdır." "Bir bey, asil, alp, cesur kuvvetli pek yürekli olmalı ve bey bir babadan doğmalıdır. Bilgili ve akıllı olmalıdır" "Beyin makbûlü, bilgili, akıllı ve uyanık olanıdır. Bey, halk içinde seçkin, kavmine şefkatli, cömert, gözü tok ve gönlü zengin kişidir. İhsanda bulunurken acele etmeli, çabucak vermelidir; cezalandırmak ve dayak atmak hususunda, aksine teenni ile hareket etmelidir" "Beyliğin kökü, ihtiyat ve uyanık durmaktır. Bey, her iki dünyayı da bunlarla elde eder. " "Beyin himmetlisi ve mürüvvetlisi muteberdir." "Bir bey, beyliğinin uzun sürmesini isterse adaleti eşit tatbik etmeli ve halkı gözetmelidir. Ebedi beylik adalete uymak ve halkın üzerinden zulmü kaldırmakla mümkündür" "Beyler devlete kılıçla hakim olurlar. Kılıçsız gafil bey, memleketine hakim olamaz. Memlekete, kılıç ile hakim olunur, kalem ile hükmedilir. Zira, kendi memleketinde kendi fermanını yürütemeyen kişi, kavmin iradesini temsil edip büyüğü olamaz""Beyin cömertliği, nâmını uzaklara kadar ulaştırır. Bu nam onun etrafına asker toplar. Ordu kurdurur." "Bu cihana hakim olmak için bin türlü erdem gerektir; devlet ve halk ancak bu şekilde idare edilir." "Ey bey, sen bu halkın yükünü yüklenmiş bulunuyorsun; uyanık ol, gafil bulunma. Düşünerek hareket et. Bir sürü aç kurt, senin etrafında toplanmıştır; ey kahraman hükümdar, koyunlarını iyi muhafaza et. Memlekette bir kimse aç kalırsa, onu Allah, sana soracaktır. Bey, sağ eliyle kılıç sallarken, sol eliyle de mal dağıtmalıdır" "Bey, cesur, kahraman ve atılgan olmalıdır. Asker arasındaki korkaklar yürekli kumandandan cesaret alır." "Ordu işi, siyasette mâharet ister; yalnız kuvvet kâfi değildir. Siyasetin tatbiki, orduyu başsız koymaz; ordu, başlı olursa, asker birbirine kenetlenir. Başsız ordu, bozulmaya mahkûmdur." "İkbale bir türlü erişemeyen insan, hizmeti sayesinde baş köşeye geçer; liyâkatsiz kimse ise, bütün dalkavukluklarına rağmen eşiği boylar. İstekler, ancak ve ancak hizmetle gerçekleşir" "Ey bey, işi ehline, işe yarayana, davranışları adil, ve dürüst olana ver. "Eğer bir bey, işi, ehliyetsiz bir kimseye verirse; ehliyetsizliği başkası değil, kendisi göstermiş olur."Hükümdarın cömertlikte çevresini tatmin etmesi şarttır. Altın ihsan ede ede beylerin eli nasır tutmalıdır.""Bey, sözünde durmalıdır. Çünkü, bir bey için en vahim ünvan, adının yalancıya çıkmasıdır." "Beylik ve zulüm uzun müddet bir arada barınamaz. Çünkü, halk buna isyan eder; böylece zulüm ve ihmal, memleketin mahvına yol açar" "Gaflet, beye yasaktır; aksi takdirde memleketin elden gitmesine sebebiyet verir."