İslam’a ters akımların ortaya çıkışı: Cebriyye

Hicri 94-114 yılları arası, fıkhî mekteplerin ortaya çıkışının başlangıcıdır. Bu süreç aynı zamanda tefsir hakkında rivayet etmenin tam doruğuna vardığı dönemdir.

Bu dönemde Zührî başta olmak üzere, Mekhul, Kutâde, Hişam b. Ürve vb. Şahıslar hadis nakletmek ve fetva vermek hususunda faaliyet gösteriyorlardı.

Ayrıca, bu âlimlerin para karşılığında fetva verebilecekleri bir ortam da mevcuttu.

Böyle bir zamanda İmam Bâkır'ın (a.s.) para ile hadis uyduran veya hadisleri az bir menfaate değiştirerek fetvalar verenlere karşı ciddi bir muhalefet yaptığını görüyoruz.

Buna örnek olarak, İmam Bâkır'ın (a.s.), Sa'du'l-Hayr'a yazdığı bir mektubu verelim:

"Allah'ın Kitabının üstünü örtüp O'nu tahrif etmelerine rağmen, işlerinden bir kazanç elde edemeyen ve hidayete kavuşamayan Yahudi âlimlerin ve ruhbanların benzerlerini gör, tanı." 

Sapık akımların oluşumuna zemin hazırlayan en önemli etken, halifenin, para karşılığı saray âlimleri tutmasıdır.

Halifeler gasp ettikleri hilafeti ellerinde tutabilmek için kendilerini meşru gösterecek itikadî meseleler uydurtmuş, hatta yalan hadisler hazırlatmışlardır.

Diğer yandan, Ehl-i Beyt'in özellikleri ve faziletleri ile ilgili hiçbir konunun gündem edilmesine de izin vermemişlerdir.

Sahabilerden itikadı zayıf olanları dahi mevcut iktidarın meşruiyeti için kullanmışlardır.

Muaviye ile başlayan bu süreç, İmam Bâkır (a.s.) dönemine gelindiğinde İslam'dan hayli uzaklaşma noktasına gelmiş, hilafet için her yolun meşru sayıldığı ve bu uğurda İslam akâidinin kişisel görüşlere açık hale geldiği bir hal almıştır.

Saray ve çevresinin yaptığı bu tahribata bir de savaşlarla elde edilen yerlerin bâtıl halkları ile temas da eklenince, Resûlullah'ın (s.a.v.) kurduğu İslam Devleti içinde pek çok sapık akım ortaya çıkmıştır.

Kur'an'a ve Hz. Peygamberin (s.a.v.) Sünnetine ters bid'atler ve kişiler tarafından uydurulan akla dayalı akımlar, İslam'ı zedeleyen ve ümmetin aklını karıştıran ciddi bir mesele halini almıştır.

Bu çalkantılı dönemde, fitnelerin önüne geçmek ve dini orijinal kuralları ile izah etmek İmam Bâkır'ın (a.s.) ve yetiştireceği kadronun vazifesi olmuştur.

Bu dönemde Cebriye, Mürcie, Kaderiye, Zındıklık ortaya çıkmıştır. Allah'ı mahlukâta benzetme görüşü ortaya atılmıştır. Ölümden sonra dirilme ve haşredilme inkâr edilmiştir...

İslam'ı reddeden bu sapık akımlara kısaca değindikten sonra, İmam Bâkır'ın (a.s.) İslam'a ve tevhid inancına, Allah'ın varlığına ve birliğine yönelik görüşlerini aktaracağız.

Cebriyyecilik, görüş olarak Mutezile'nin zıddıdır. Cehm b. Safvan tarafından kurulmuştur.

Cebriyye mezhebine göre iyi ve kötü doğrudan doğruya Allah'tan gelir; olayların ortaya çıkışı ve meydana gelişi, insanın iradesine bağlı değildir, zira her şey Allah tarafından önceden, değişmezcesine belirlenmiştir.

Cebriyyeciliğin anlamı, kuldan gerçek anlamda fiili nehyetmek ve onu yüce Allah'a izâfe etmekti. Dolayısıyla, kuldan hayır ve şer olarak sâdır olan her şey Allah'a nispet edildi.

Diyorlardı ki: "Bizim yaptığımız bir şey yok, çünkü biz ihtiyar (yani serbest irade) sahibi değiliz. Bilakis, Allah'ın iradesi ve dilemesi ile hareket ediyoruz. Namaz kılmamızı istediği zaman namaz kılıyoruz. Şarap içmemizi istediği zaman da şarap içiyoruz. Biz buna mecburuz."

Buna Kur'an'dan, "Sizler ancak Rabbinizin dilemesi (izin vermesi) sayesinde bir şey dileyebilirsiniz"   ve "Allah, kimi doğru yola iletmek isterse, onun kalbini İslam'a açar, kimi de saptırmak isterse, göğe çıkıyormuş gibi kalbini iyice daraltır"   gibi ayetleri delil getiriyorlardı.

Cebriyye, kişinin, kader ve fiilleri konusunda söz sahibi olmadığını, hür iradenin var olmadığını ve her türlü fiili yaratan ve yaptıranın Tanrı'nın kendisi olduğu görüşüdür. 

"El-İmamu's-Sâdık ve'l-Mezâhibu'l-Erbaa" adlı eserin 2. cildinin 122. sayfasında bu konu şöyle geçmektedir:

"Şurası açıktır ki, böyle bir akideyi benimseyen bir kimse, farzları terk etmek, içki içmek, zina etmek, hırsızlık yapmak ve adam öldürmek gibi suçları işleme hususunda nefsine müsamaha gösterir.

Ve sonra da, 'Allah, hırsızlık yapmamı istedi ben de çaldım. Allah zina etmemi istedi ben de ettim...' demeye başlar.

Böyle bir durumda insanın kesbî iradesi ve serbest tercihi söz konusu olmadığı gibi, Allah'ın, kendisine bahşettiği akıl nimetini de kullanma durumu olmaz. Böyle iken, sevap umması, ya da azaptan korkması söz konusu olabilir mi?"

İmam Bâkır (a.s.), bu sapık akımla ciddi mücadele vermiş ve ümmeti bu konuda ikaz etmiştir:

"Sakın tefviz inancını benimseme! Çünkü Allah, zayıflık ve gevşeklik göstererek, işi kullarına bırakmamıştır. Zulmederek de onları günah işlemeye zorlamamıştır." (Prof. Dr. Haydar Baş İmam Muhammed Bakır eserinden)